چگونه طرح درس خود را به صورت کاربردی بنویسیم؟
تعلیم وتربیت فعالیتی هدف مند است و هر فعالیت هدفمندی نیازمند برنامه ریزی است تا بتوان اسباب و وسایل لازم برای رسیدن به آن هدف یا اهداف را پیش بینی نمود.بر همین اساس فعالیت های تربیتی در یک سلسله مراتب از سطح کلان به سطح خرد تنظیم می شوند و این معلم است که در خردترین سطح اصلی ترین فعالیت ها را برای رسیدن به اهداف کلان را موجب می شود
هدف اصلی از تدریس کمک به یادگیرنده برای پاسخدهی به محیط به شیوه ای موثر و سودمند می باشد برای رسیدن به این هدف برنامه ریزی به عنوان یک وظیفه ی مدیریتی برای معلم مطرح می شود. برنامه ریزی تدریس یکی از مهارت های اصلی تدریس به شمار می رود که تحت عنوان طرح درس نویسی شهرت دارد. نوشتن طرح درس از جمله فعالیت هایی است که کمتر معلمی به طور منظم به آن می پردازد و غالبا پس از مدتی فراموش می شود. یکی از دلایل این امر این است که معلم یا نومعلم ما تسلط کافی بر نحوه ی نوشتن طرح درس ندارد و آن را نادیده می گیرد.
توسعه طرح درس حاصل روانشناسی گشتالت بود که بر اساس این دیدگاه توجه ما به کل بسیار زودتر از اجزاء آن توجه ما را جلب می نماید و کل زودتر آموخته می شود.بر همین اساس طرح درس به عنوان یک کل، کلیت یک درس و نحوه ی تدریس آن را برای معلم مشخص می سازد.
اهمیت و ضرورت نگارش طرح درس
طرح درس نقش مهمی در در برنامه ریزی و سازماندهی تدریس دارد برخی از دلایل اهمیت تدریس در ذیل آورده شده است:
- طرح درس راهنمایی است برای معلمان تازه کار
- طرح درس موجب ایجاد ساختار تدریس و فعالیت های آن می شود و معلم را در مسیر کسب هدف ها هدایت می کند
- فعالیت های تدریس کلاسی در طرح درس با توجه به تفاوت های فردی دانش آموزان تنظیم می شود
- اثربخشی معلم در فرایند یادهی – یادگیری به طرح درس خوب او بستگی دارد
- معلمان تازه کار مهارت های انجام فعالیت های تدریس کلاسی را از طریق طرح درس کسب می کنند
- طرح درس از یکنواختی جلوگیری می کند
برای روشن تر شدن مفهوم طرح درس به برخی از اصول آن می پردازیم که طرح درس نویسی بر اساس آنها انجام می شود
اصل اول: تعیین هدف ها
مبنای هرگونه برنامه ریزی و طرحریزی تعیین هدف ها است بنا بر این هر طرح درسی باید مبتنی بر هدف های مشخص باشد
اصل دوم: آگاهی از موضوع
آگاهی از موضوع تدریس و و داشتن دانش و آگاهی کافی در آن زمینه از ضروریات هرگونه آموزش به حساب می آید
اصل سوم:شناخت کلی از همه موضوعات
لازم است معلم با نگرش سیستمی به طرح درس خود بپردازد و از سایر موضوعاتی که با موضوع اصلی تدریس در ارتباط هستند دانش لازم داشته باشد
اصل چهارم:شناخت قوانین و راهبرد های تدریس
لازم است معلم با همهی روش های تدریس آشنایی داشته باشد تا بتواند به تناسب موضوع از و هدف ها و شرایط آنها را به کار گیرد
اصل پنجم: شناخت طبیعت دانش آموز
معلم باید از دانش آموزان شناخت کافی داشته باشد تا بتواند راهبرد های یادگیری را متناسب با شرایط روحی روانی، جسمانی، اجتماعی آنها به کار گیرد
اصل ششم:شناخت دانش قبلی فراگیر
معلم برای نوشتن طرح درس باید نحوه ی بررسی دانش قبلی دانش آموزان را مشخص سازد و در طرح درس خود ثبت نماید.
اصل هفتم: استفاده از وسایل کمک آموزشی
معلم در طرح درس خود باید تعیین کند چه نوع وسایل آموزشی و کمک آموزشی می خواهد به کار گیرد تا در زمان مناسب و در حین اجرای طرح درس خود به آسانی بتواند آنها را به کار گیرد
اصل هشتم: انعطاف پذیری
معلم در هنگام نوشتن طرح درس باید تمهیداتی بیاندیشد تا در موقع مناسب بتواند از راهبرده ا، فنون و روش های تدریس مناسب استفاده نماید
اصل نهم: زمانبندی مناسب فعالیت های تدریس
در طرح درس هر فعالیت دارای زمان مشخصی است. از آنجایی که زمان هر جلسه از تدریس محدود است ، تنظیم مدت زمان هر فعالیت باعث بالا رفتن راندمان و اثربخشی تدریس می شود.
چنانچه طرح درس را بر اساس اصول آن پیش ببریم در پایان فرایند طرحریزی درس ، برنامه یا طرح درس را در اختیار خواهیم داشت.
معلمی که فعالیت های تدریس خود را برنامه ریزی می کند، چنین رفتار هایی را می توانیم در آنها مشاهده کنیم:
سر فصل تک تک جلسات برای او مشخص است و معلم تمام رفتار هایش هدف مند هستند
بر اساس هدف های مشخص شده پیش می رود و فعالیت های او در مسیر هدف پیش می روند
از قبل رفتار های ورودی مورد نیاز را مشخص می کند
نحوه ی انجام سنجش آغازین او مشخص است
فعالیت های یاددهی – یادگیری معلم و دانش آموزان مشخص است
نحوه ی ارزشیابی تکوینی و یادگیری دانش اموزان را پایش می کند و بازخورد لازم ارایه می کند
فعالیت های خود را در آن جلسه تدریس از طریق ارزشیابی تکوینی بررسی می کند
در طرح درس سعی می کند تمامی ابعاد پرورشی را لحاظ کند و دانش آموزان را در آن مسیر قرار می دهد
معلمی که طرح درس نمی نویسد و برنامه ریزی را کم اهیت جلوه می دهد رفتار های زیر در او قابل مشاهده است:
طرح درس تهیه نمی کند
چنانچه طرح درس تهیه کند بهطور ناقص آن را تهیه می کند
از دانش آموزان هیچ گونه ارزشیابی برای سنجش توانایی ها و دانش قبلی شان به عمل نمی آورد
در صورت عدم وجود طرح درس توانایی برقراری ارتباط بین آموزش و سنجش برقرار نمی کند
طرح درس را به مسایل پیرامونی و روزمره دانش آموزان ارتباط نمی دهد
از توان و مشارکت دانش آموزان در تدریس بهره نمی برد
نسبت به تعاملات دانش آموزان بی توجه است
به چند بعدی بودن اهداف آموزشی توجه ندارد
به اهمیت ایجاد یادگیری معنی دار بی توجه است
نمی داند پیش سازمان دهنده چیست و قادر نیست از آنها استفاده کند
فقط از کتاب های حل مسایل و کمک درسی استفاده می کند
زمان یندی فعالیت های کلاسی نانمشخص و آشفته است
برخی مواقع با زمان مازاد و برخی مواقع با کمبود زمان مواجه می شود
مدیریت کلاس درس را به سختی انجام می دهد
انواع طرح درس
به طور کلی پنج نوع طرح درس وجود دارد که عبارتند از:
طرح درس روزانه
طرح درس هفتگی
طرح درس ماهانه
طرح درس ترمی ( یا بر اساس نیمسال)
طرح درس سالانه
اما آنچه در نظام آموزش عمومی ما بیشترین استفاده را دارد طرح دس های روزانه، ماهانه و سالانه هستند. که هر سه برای تدریس باید تنظیم شوند، تا بتوان از این طریق مدیریت کلاس درس در یک سال تحصیلی به درستی و بر اساس برنامه ریزی صورت گرفته( طرح درس های تدوین شده)پیش رفت و به نتایج و اهداف مطلوب از پیش تعیین شده دست یافت.
طرح درس روزانه
طرح درس روزانه یکی از مهمترین انواع طرح درس است و نیازمند مهارت بسیار بالا در طرح درس نویسی است . از بین تمامی مهارت های تدریس ، یعنی مهارت های پیش از تدریس ، مهارت های ضمن تدریس و مهارت های پس از تدریس ، مهارت در طرح درس نویسی که مهمترین مهارت پیش از تدریس است از اهمیت و اولویت بالایی برخوردار است. چنانچه معلم از این نوع مهارت برخوردار نباشد بجز آشفتگی و اتلاف وقت چیزی نصیب او و دانش آموزانش نخواهد شد. در واقع می توان گفت هر آنچه که در تدریس مورد نیاز است باید در طرح درس گنجانده شود و به دقت طراحی شود.یکی از مهمترین بخش هایی که در طرح درس نویسی باید مورد توجه قرار گیرد تعیین اهداف دقیق آموزشی است تا از طریق آنها بتوان هم فرایند تدریس را هدایت نمود و هم به نتایج مورد انتظار دست یافت.هدف های هر جلسه از تدریس تمامی فرایند تدریس را تحت تاثیر خودش قرار می دهد.بسیاری از معلمان بیان می کنند به صورت تجربی پیش می روند و طرح درس های نانوشته ای در ذهن خود دارند که از آنها استفاده می کنند با پذیرفتن این پیش فرض هر معلمی باید از خودش بپرسد که آیا تمامی آنچه لازم است را در یک جلسه تدریس در نظر می گیرند و آیا یادگیری لازم و دستاورد های مطلوب در فراگیران ایجاد شده است یا خیر ؟ چنانچه پاسخ به این سوال منفی باشد بدین معنا است که معلم نتوانسته است رسالت خویش را انجام دهد. در نتیجه اگر طرح درس معلم نانوشته باشد باز هم باید بر اساس روندی مشخص پیش برود و تمامی عناصر در آن پیش بینی شوند و به اجرا درآیند.
طرح درس مکتوب راهنمای معلمان تازه کار است و چانچه در هنگام تدریس سردرگم شوند با مرجعه به طرح درس می توانند به مسیر اصلی تدریس برگردند و از فرایند تدریس استفاده بهتری داشته باشند و در هر لحظه به طرح درس خود مراجعه نمایند و اجزاء طرح درس را به خوبی به اجرا در آورند.
طرح درس سالانه و ماهانه
طرح درس سالانه را برای یک سال تحصیلی تدوین و تنظیم می کنیم و عبارت است از طرحی که معلم برای یک درس و در یک مقطع زمانی مشخص که همان سال تحصیلی است تنظیم می کند. معلم باید قبل از شروع سال تحصیلی و پیش از ورود به کلاس درس چند فعالیت اساسی را انجام دهد. این نوع برنامه ریزی باعث می شود تا تکلیف معلم برای یک سال تحصیلی مشخص شود. معمولا برای مشخص شدن زمان در اختیار و برنامه ریزی آن معلم باید تعداد جلساتی که در یک سال تحصیلی در دسترس هستند را مشخص سازد و برای این کار ابتدا تاریخ ابتدا و انتهای سال تحصیلی را مشخص می کنیم و با استفاده از یک تقویم تمامی جلساتی که می توانیم در یک سال تحصیلی برای یک درس مورد استفاده قرار دهیم را مشخص نموده سپس تعداد جلساتی که به تعطیلات می خورد را از آن کم نموده و سپس چند جلسه را برای حوادث ناخواسته در نظر می گیرریم و سپس مشخص می کنیم در هر ماه چند جلسه به یک درس اختصاص دهیم.
از طریق طرح درس سالانه برنامه ریزی و چشم انداز بلند مدت مشخص می شود. معلمانی که فاقد طرح درس باشند معمولا کتاب های درسی خود را زودتر از موعد مقرر به اتمام می رسانند و با دوره کردن مکرر ، باعث خستگی و نارضایتی دانش آموزان می شوند و یا اگر نتوانند محتوای تعیین شده را در مدت پیش بینی شده را به اتمام برسانند با تشکیل کلاس های اضافی و یا تدریس بیش از حد معین دانش آموزان را از هدف های آموزشی دور می کنند و باعث خستگی دانش آموزان می شوند.
در واقع معلم با تهیه ی طرح درس سالانه جدول زمانبندی محتوا و سایر فعالیت های سالانه یک ماده درسی را در ارتباط با هدف ها،امکانات و سایر عوامل پیش بینی می کند. علاوه بر این ها در ابتدای طرح درس سالانه عنوان ماده درسی ، دوره و پایه تحصیلی ، سال تحصیلی و مشخصات تهیه کننده را بنویسید و مراحل گفته شده را طی کنید تا طرح درس سالانه تدوین شود. این طرح درس مبنایی برای طرح درس روزانه خواهد بود.
برای تهیه طرح درس سالانه یا ماهانه مراحل زیر را دنبال می کنیم:
تعیین هدف های کلی آن ماده درسی
هدف های کلی هر ماده درسی را با توجه به محتوای کلی آن درس نوشته می شوند. این اهداف را با مراجعه به فهرست کتاب یا محتوای آن می نویسیم
تهیه تقویم طرح درس
در طرح درس باید زمان در اختیار را در نظر بگیریم و تمام جلسه ها و هفته ها و روز ها و ساعت هایی که در طول سال تحصیلی مورد نظر وجود دارد را در طرح درس بیاوریم.البته با توجه به مناطق جغرافیایی معمولا پایان سال تحصیلی با یکدیگر متفاوت است و معمولا در مناطق گرمسیری سال تحصیلی چندین هفته زودتر به پایان می رسد و در مناطق سردسیر سال تحصیلی چندین هفته بیشتر خواهد بود.
برنامه ریزی محتوای درس
برای برنامه ریزی محتوای درس لازم است محتوای صفحات واقعی یا مفید کتاب را بر زمان واقعی یا مفید تدریس که برای این درس در طول سال تحصیلی در نظر گرفته شده است، تقسیم کنیم. محتوای درس یا هدف ها و سایر فعالیت های آموزشی با احتساب فرصت لازم برای تمرین و مرور درس در طول یک سال تقسیم می گردد، پس از آن محتوای فصل ها یا بخش ها و موضوع های هر درس در نظر گرفته می شود تا آنها را به واحد های کوچک تر درسی تقسیم کنیم. اگر تعداد صفحات کتاب 120 صفحه باشد و جلسات واقعی سال تحصیلی 64 جلسه باشد، معلم می تواند با تقسیم محتوای واقعی درس بر زمان واقعی تدریس () تعداد صفحاتی را که باید در هر جلسه تدریس کند مشخص می شود. عدد به دست آمده تقریبی است و معلم با توجه به شرایط واقعی تغییرات کوچکی در تدریس محتوای تعیین شده ایجاد نماید. این نکته را نیز باید در نظر داشت که معلم یک یا دوجلسه ابتدایی سال را به
اشنایی با دانش آموزان و مرور مطالب سال قبل می پردازد تا دانش اموزان آمادگی لازم را به دست آورند.
تعیین موضوع هر جلسه
مشخص کنید که در طول سال تحصیلی و در هر جلسه چه موضوعی باید تدریس شود.
تعیین هدف کلی هر جلسه
معلم باید با توجه به موضوع درس ، هدف کلی هر جلسه را تعیین می کند تا بتواند در طرح درسروزانه آنها رابه اهداف جزیی و اهداف رفتاری تبدیل کند.
تعیین تکالیف